Archanioł Michał strącający Lucyfera

Anioł w sztuce

W obrazie Lorenza Lotta (1480-1557), znajdującym się w Museo della Santa Casa del Palazzo Apostolico w Loreto, Archanioł Michał, bohater popularnego i często eksploatowanego w średniowieczu i czasach nowożytnych obrazowego przedstawienia – zachowuje się w sposób zupełnie niekonwencjonalny.

Trzymając w prawej ręce miecz, którym tradycyjnie zamierza się na przeciwnika Bożych planów, wyciąga lewe ramię… jakby chciał pomóc upadającemu szatanowi… Pogrążający się w rozwartą czeluść Lucyfer stanowczo obiema dłońmi odrzuca przyjacielski gest…

W takiej interpretacji biblijnego przekazu, dotyczącego problemu dobra i zła, doszukiwano się niekiedy postawy polemicznej malarza. Wcześniej w rozlicznych ujęciach tematu wydobywano przede wszystkim aspekt walki i bezwzględnego potępienia zła. Lotto, któremu – zdaniem współczesnego mu literata Pietra Aretina – nikt nie dorównuje w pobożności, oblat loretańskiej wspólnoty zakonnej, zdaje się mówić: „zło dobrem zwyciężaj” i eksponuje miłosierne – nie karzące – oblicze Boga, którego reprezentantem jest archanioł.

To bardzo nowoczesny w wymowie obraz. Artysta wykracza poza konwencje myślenia i przedstawiania właściwe epoce i daje wizję uniwersalną. Obraz Rafaela o podobnej tematyce jest dziś naiwny i śmieszny… Lotta – prawdziwie sakralny. Oprócz walorów artystycznych i estetycznych rzeczywiście dotyka Tajemnicy – nieogarnionego, niepojętego Boga, relacji dobra i zła… Obecny tu anioł, wskazując upadającemu kierunek: „Któż jak Bóg”, pomaga też człowiekowi zastanowić się nad indywidualną tajemnicą własnego wnętrza.

Strącany z nieba szatan obdarzony jest nagim ciałem ludzkim, anielskimi skrzydłami i tylko – znany dobrze ikonografii średniowiecznej – ogon nasuwa konotacje demoniczne. To anioł ciemności, symbolizujący także ciemną stronę człowieka… Co więcej – z twarzy przypomina Michała…

Wymowa przedstawienia jest niezwykle wielowarstwowa. W powierzchniowej warstwie – religijny temat walki anioła z szatanem, dalej – w płaszczyźnie moralnej – walki dobra ze złem i pokonania zła… Ale zadziwiający gest Michała wskazuje też na płaszczyznę psychologiczną: jeśli z pokorą nie uznamy tego, co w naturze ludzkiej instynktowne, emocjonalne i skłonne do zła, jeśli nie zasymilujemy ciemnych aspektów własnej osobowości – zatrzymamy się w rozwoju, bo nie będąc w kontakcie z własnym wnętrzem, popadniemy w pychę i zawładną nami tłumione emocje. A to oznacza dla nas upadek… Nie możemy być aniołami światłości, bo jesteśmy obdarzeni ciałem, ale też nie jesteśmy jak Lucyfer i nie musimy skazywać się na zagładę, odrzucając świadomie obecność dobra. By prawdziwie doświadczyć jedności i wyzwalającego Boga, trzeba stanąć twarzą w twarz z własną ciemnością…

Gest Archanioła Michała uczy pokory i zdaje się wprowadzać harmonię w naszej psychice, równoważąc rozmaite aspekty ludzkiej natury. Angelus pacis uspokaja i integruje. Ale też daje siłę i wiarę, że ostatecznie moc dobra zwycięża i zbawia. Nie tylko w perspektywie religijnej i eschatologicznej, ale także na poziomie psychologicznym, wewnętrznym, przemieniając człowieka i prowadząc go do pełni.

Archanioł Michał – książę zastępów Niebieskich, skrzydlaty młodzieniec w rycerskim stroju, z mieczem lub krzyżem i tarczą – kontra szatan, w postaci smoka lub zwierzęco-ludzkiej uskrzydlonej hybrydy, mającej odnośniki do antycznego Pana lub satyra (kopyta, ogon, rogi) – to temat pojawiający się w sztuce na przełomie IX i X w. Szybko zyskuje popularność. „Smok, Wąż starodawny, który zwie się diabeł i szatan, zwodzący całą zamieszkałą ziemię” (Ap 12,7-9), zostaje strącony z nieba przez wodza dobrych aniołów. Powszechne są dwa ujęcia: triumfujący Michał Archanioł stojący nad smokiem lub zabijający go w walce. W renesansowym malarstwie weneckim, na początku XVI w., szatan przyjmuje postać pięknego, nagiego młodzieńca ze skrzydłami.

Lucyfer (łac. lucifer – niosący światło) to antyczna nazwa gwiazdy porannej, jutrzenki, pojawiająca się w łacińskim tłumaczeniu Biblii (Iz 14,12) w kontekście spowodowanego pychą upadku króla babilońskiego, nazwanego Synem Jutrzenki. Ojcowie Kościoła, porównując tę poetycką analogię ze świadectwem Jezusa o spadającym z nieba szatanie (Łk 10,18), dostrzegli w niej typ i obraz upadku z nieba wodza zbuntowanych aniołów. Imieniem Lucyfera zaczęto tradycyjnie określać księcia upadłych aniołów, a połączenie z tekstem Apokalipsy (Ap 12,7-9) wyeksponowało Michała Archanioła jako jego przeciwnika w walce. Lucyfer zrównany został ze smokiem, wężem, diabłem, szatanem.

Lorenzo Lotto – zapomniany i doceniony dopiero w końcu XIX w. oryginalny renesansowy artysta rodem z Wenecji – maluje swój niezwykły obraz dla kościoła w Loreto w latach 1555-56 (olej na płótnie, 167×135 cm). Uderza barokowa wręcz dynamika kompozycji układającej się po przekątnej. Dwie postaci w locie, w przeciwstawnym ruchu, patrzące na siebie. Archanioł Michał młodzieńczy, uskrzydlony, w czerwonej tunice i puklerzu, z odkrytą głową i bosymi stopami. Zamierza się mieczem trzymanym mocno w muskularnej ręce, ale nie jest typem władczego wojownika. Twarz zdradza łagodność, wyraziste oczy patrzą na Lucyfera, ku któremu wyciąga lewą dłoń. Nagi, młodzieńczy Lucyfer, o rów nie pięknym ciele jak Michał i spokojnej, podobnej w rysach twarzy, wytrzymuje spojrzenie i spadając w czeluść odpycha gest anioła, otwierając dłonie. Szczególne napięcie między postaciami… Wokół kłębowisko chmur, niżej ciemna czeluść. Kontrast światła i cienia. Spływające z nieba Boskie światło buduje w nowatorski, ekspresyjny, barokowy już sposób przestrzeń obrazu. Rozjaśnia Archanioła Michała i – po raz ostatni – postać tego, który go odrzuca…. W przestworzach unoszą się fragmenty połamanej, gasnącej pochodni, którą nosił niedawno, podając się kłamliwie za anioła światłości…

Żaneta Groborz-Mazanek

Artykuł ukazał się w dwumiesięczniku „Któż jak Bóg” (6/2006)