Chór Archaniołów

Trzej Aniołowie, którzy w sposób szczególny wymieniani są w Piśmie Świętym, to święci Michał, Rafał i Gabriel. Musimy dążyć do tego, by dowiedzieć się jak najwięcej o tych potężnych książętach i postarać się o to, by oddawać im należną cześć. Św. Tomasz z Akwinu mówi o św. Michale, że jest on „oddechem ducha Zbawcy, który pod koniec świata pokona i zniszczy Antychrysta, tak jak na początku uczynił to z Lucyferem”.

O istnieniu Archaniołów mówi nam późna tradycja judaistyczna, jak również Nowy Testament i tradycja chrześcijańska. Brak o nich natomiast wzmianki w Starym Testamencie. W tym przypadku będzie rzeczą słuszną najpierw przytoczyć nauczanie o chórze Archaniołów Pseudo-Dionizego Areopagity, a następnie przedstawić to, co mówią o nich Nowy Testament oraz tradycja judaistyczna i chrześcijańska.

Chór Archaniołów w nauczaniu Pseudo-Dionizego Areopagity

Zadaniem trzeciego stopnia hierarchii jest wykonywanie tego, co związane jest z opieką nad narodami i ludźmi, oraz przekazywanie hierarchii kościelnej Boskiego objawienia. W ten sposób hierarchia anielska staje się porządkiem przekazywania Boskiego światła wiedzy. Dwa ostatnie chóry tej hierarchii są nam znane najbliżej, gdyż często słyszymy o nich w Liturgii świętej, gdzie podkreśla się ich dobroć, mądrość i świętość. Pozwala nam to coraz lepiej wyczuwać klimat, jaki panuje w świecie anielskim.

We wprowadzeniu do trzeciego stopnia hierarchii niebiańskiej Pseudo-Dionizy Areopagita zaznacza: „Pozostaje nam jeszcze przyjrzeć się w świętej kontemplacji temu zastępowi, który ozdobiony boskouformowanymi Zwierzchnościami, Archaniołami i Aniołami, zamyka anielskie hierarchie. Myślę jednak, że najpierw powinniśmy wyjaśnić, najlepiej jak tylko możemy, znaczenie ich świętych imion”.

Święty chór Archaniołów należy do tej samej triady, co Zwierzchności niebiańskie, i wraz z Aniołami – jak już było to wcześniej wyjaśnione – tworzy jeden i ten sam hierarchiczny porządek. Ale ponieważ nie istnieje hierarchia, która by nie miała swoich i pierwszorzędnych, i środkowych, i najniższych potęg, tak i święty chór Archaniołów, podobnie jak inne chóry zajmujące środkową pozycję w swoich hierarchiach, zawiera w sobie pewne elementy obu krańcowych chórów, a więc łączy się i ze świętymi Zwierzchnościami, i ze świętymi Aniołami (por. „Hierarchia niebiańska”, IX, 2).

Archaniołowie Michał, Rafał i Gabriel

W Biblii hebrajskiej nie istnieje żaden termin, który odpowiadałby greckiej nazwie archangelos, archanioł. Gdyby taki termin w Biblii hebrajskiej istniał, z pewnością grecka wersja Starego Testamentu, tj. Septuaginta, by go zamieściła. W Nowym Testamecie zaś występuje on tylko dwa razy (1 Tes 4, 16 i Jud 9).

W Liście św. Judy termin ten odnosi się bardzo wyraźnie do mîkā’ēl, Michała. Czytamy tam bowiem: „Gdy zaś archanioł Michał, tocząc rozprawę z diabłem, spierał się o ciało Mojżesza, nie odważył się rzucić wyroku bluźnierczego, ale powiedział: «Pan niech cię ukarze!»” (w. 9). Natomiast w drugim przypadku nie jest powiedziane do kogo archanielski tytuł się odnosi, tekst bowiem mówi: „Sam bowiem Pan zstąpi z nieba na hasło i na głos archanioła, i na dźwięk trąby Bożej, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi” (1 Tes 4, 16). Tradycja chrześcijańska od starożytnych czasów w tymże Archaniele upatruje św. Michała. Przemawia za tym mocny argument, gdyż grecki przedrostek archi-, arcy-, czyli pierwszy człon wyrazów złożonych w nazwach oznaczających godność lub urząd, wskazuje na „pierwszeństwo” bądź „zwierzchnictwo” tego, co nazywa drugi człon złożenia, na przykład: diakon – archidiakon, biskup – arcybiskup, pasterz – arcypasterz, książę – arcyksiążę. A zatem archangelos, archanioł to najwyższy zwierzchnik Aniołów. Tradycja chrześcijańska nadała ten tytuł także świętym Rafałowi i Gabrielowi, pomimo tego, że w Nowym Testamencie są oni nazwani tylko Aniołami.

a) Michał

Imię Michał, hebr. mîkā’ēl, stanowi retoryczne pytanie: „któż [jest] jak Bóg?”. Występuje ono w Starym Testamencie trzy razy (Dn 10, 13.21; 12, 1). W Dn 10, 13 Michał ukazany jest jako ’ahad haśśārîm hāri’šōnîm, jeden z pierwszych książąt, który przybywa z pomocą prorokowi. Podobnie w Dn 10, 21 – tam jest on przedstawiony jako szczególny przywódca narodu wybranego: śarekem, wasz książę / wódz. W Dn 12, 1 rola Michała ukazana jest jeszcze wyraźniej. Jest on tam nazwany haś-śar hag-gādôl, wielki książę / przywódca, w znaczeniu najwyższego przywódcy wojsk anielskich, który – jako „opiekun” narodu wybranego – wystąpi w obronie pobożnych Izraelitów prześladowanych przez Antiocha IV. Bardzo wyraźnie kryje się za tym wiara w to, że wszystkie kraje i narody, a nawet wybitniejsi ludzie (królowie), posiadają swoich aniołów opiekunów, którzy bywają niekiedy wykonawcami wyroków Bożych na narodach czy królach.

Poprzez ukazanie Michała jako niebiańskiego wojownika, który walczy za Izrael, przypisuje się mu rolę, jaką we wcześniejszych tekstach biblijnych odnosi się jedynie do Boga. Późniejsza tradycja utożsamia Michała z bezimiennym Boskim posłańcem, który w Joz 5, 13-15 nazwał siebie śar-sebā’-JHWH, wodzem zastępów Pańskich. Nazwanie Michała w Księdze Daniela „jednym z pierwszych książąt” stworzyło podstawy wiary w hierarchię aniołów.

W Nowym Testamencie imię Michaēl, Michał występuje dwukrotnie (Jud 9; Ap 12, 7). W Jud 9 Michał przedstawiony jest jako archangelos, archanioł, który (jak już wspomnieliśmy) tocząc rozprawę z diabłem spierał się o ciało Mojżesza. Tylko tutaj w Piśmie Świętym Michał nazwany jest „archaniołem”, która to nazwa w późnej tradycji judaistycznej i w Nowym Testamencie określa Aniołów wyższego chóru. W Ap 12, 7-9 Michał stoi na czele Aniołów wiernych Bogu, zwyciężając i wyrzucając z nieba Smoka (szatana) i aniołów zbuntowanych. Z jego postawy i działania wynika, że również tutaj Michał występuje jako książę i najwyższy przywódca zastępów anielskich, chociaż sam tekst nie zawiera takich terminów.

b) Rafał

Imię Rafał, hebr. repā’ēl, „Bóg uzdrowił” występuje w Piśmie Świętym 16 razy i to tylko w Księdze Tobiasza. Znajdujemy tam długie, szczegółowe sprawozdanie z tego, jak Rafał nieoczekiwanie pojawia się pod postacią młodego mężczyzny, przedstawiającego się jako Azariasz (hebr. „Bóg pomaga”) (5, 13), i towarzyszy młodemu Tobiaszowi w podróży do Medii. Przez cały czas podróży archanioł pomaga Tobiaszowi w trudnych sytuacjach i udziela potrzebnych rad. Według Księgi Tobiasza Rafał został powołany przez Boga, aby uleczyć ślepotę starego Tobiasza i uwolnić nieszczęśliwą Sarę od złego ducha (3, 17).

Po spełnionej misji Rafał ujawnia kim jest, mówiąc: „…«Ja jestem Rafał, jeden z siedmiu aniołów, którzy stoją w pogotowiu i wchodzą przed majestat Pański». Na to przelękli się obaj (tj. Tobiasz i jego syn), upadli na twarz przed nim i bali się bardzo. I powiedział do nich: «Przestańcie się lękać! Pokój wam! Uwielbiajcie Boga po wszystkie wieki! To, że byłem z wami, nie było moją zasługą, lecz było z woli Boga. Jego uwielbiajcie po wszystkie dni, Jemu śpiewajcie hymny»” (12, 15-18).

Zwróćmy szczególną uwagę na to, co Rafał mówi o sobie. Twierdzi on, że należy do grona „siedmiu aniołów”, którzy służą Panu i „wchodzą przed majestat Pański”. Oznacza to, że wśród niezliczonej liczby duchów niebiańskich wyróżnia się siedmiu, którzy znajdują się najbliżej Bożego tronu i stanowią Jego świtę (por. Ap 1, 4). Bardzo wyraźnie mamy tu przedstawiony niebiański dwór, na wzór dworu królów perskich i medyjskich. Zgodnie z ich zwyczajami, król miał na swym dworze siedmiu doradców. Rafał zatem zalicza się do tzw. „Aniołów Oblicza”, którzy bezpośrednio otaczają tron Boży. I choć Pismo Święte podaje, że tylko Rafał należy do ich grona, to Ojcowie Kościoła zaliczają do niego także Archanioła Michała i Anioła Gabriela.

Historia o Rafale daje nam wyobrażenie o dobroci i łaskawości naszych Aniołów Stróżów, którzy są z nami, nie przez kilka dni czy tygodni, ale przez całe nasze ziemskie życie, chroniąc nas przed niebezpieczeństwami i złem oraz obsypując licznymi dobrodziejstwami.

c) Gabriel

Imię Gabriel, hebr. gāberîēl, znaczy „mąż Boży” lub „moc Boża”, „Bóg okazał swą moc” (Dn 8, 16; 9, 21). Gabriel, jest to istota niebiańska, która objawia się Danielowi w postaci mężczyzny i wyjaśnia mu tajemnice dotyczące przyszłych wydarzeń politycznych (Dn 8, 15-26; 9, 20-27). Gabriel należy do najbardziej znanych Aniołów w literaturze żydowskiej, z czasów po niewoli babilońskiej, zwłaszcza w apokryfach. Zwykle bywa ukazywany jako pośrednik i tłumacz snów.

W Nowym Testamencie Gabriel pojawia się dwukrotnie (Łk 1), najpierw zwiastując narodziny Jana Chrzciciela (1, 5-25), a potem Jezusa Chrystusa (1, 26-38). Zapowiedź narodzin Jana Chrzciciela ma miejsce podczas liturgii świątynnej w Jerozolimie. Otóż gdy Zachariasz „pełnił służbę kapłańską przed Bogiem” (w. 8) i wszedł do przybytku Pańskiego, aby złożyć ofiarę kadzenia, ukazał mu się angelos Kyriou, anioł Pański (w. 11), mówiąc: „Ja jestem Gabriel, stojący przed Bogiem. I zostałem posłany, aby mówić z tobą i oznajmić ci tę wieść radosną” (w. 19). Także tutaj spotykamy się z Aniołem, który, podobnie jak Rafał, „stoi przed Bogiem”. To wskazuje na jego szczególną rangę oraz doniosłą rolę, którą ma do wypełnienia.

Najbardziej zaszczytną misją Gabriela – tą, która nierozłącznie wiąże go z Wcieleniem i zaskarbia mu zaszczytny tytuł „Anioła Wcielenia Syna Bożego” – jest zwiastowanie Maryi Dziewicy, że została przez Najświętszą Trójcę wybrana na Matkę Syna Bożego. Św. Łukasz już w pierwszych słowach wymienia go, mówiąc: „W szóstym miesiącu posłał Bóg anioła Gabriela do miasta w Galilei, zwanego Nazaret” (w. 26). Anioł Gabriel ogłasza Maryi wolę Bożą. Współpracuje ze Stwórcą w Jego planie zbawienia. Jest prawdziwym Bożym heroldem, zwiastunem największych orędzi zbawczych.

Przyniesiona przez niego dobra nowina nie tylko dotyczy Zachariasza i Maryi, lecz także całego narodu wybranego, a poprzez naród wybrany, całej ludzkości. Nagłe pojawienie się Gabriela w Świątyni Jerozolimskiej, po prawej stronie ołtarza, oznacza, że ma on za sobą autorytet samego Boga (w. 11). W Nazarecie natomiast, w przeciwieństwie do poprzedniej sytuacji, Anioł Gabriel nie ukazuje się nagle, lecz przychodzi spokojnie do Maryi (w. 28), a po spełnionej misji delikatnie odchodzi (w. 38). Jest to nietypowe przybycie Bożego zwiastuna. Są to jakby przyjazne odwiedziny, podobne do odwiedzin Boga u Abrahama (Rdz 18, 1-33). Obecnie miliony osób na całym świecie, odmawiając Zdrowaś Mario, powtarza codziennie w wielu językach słowa, które wypowiedział Anioł Gabriel do Maryi. Oby te słowa, które niebiański poseł przyniósł od Trójcy Świętej, były wymawiane z miłością i wdzięcznością, gdyż zapoczątkowały one zbawienie świata.

Spór w sprawie „siedmiu Aniołów”

Nie trzeba być teologiem, aby zauważyć, że trzem potężnym książętom bliżej do triady pierwszej, aniżeli trzeciej, skoro o Rafale oraz Gabrielu Pismo Święte wyraźnie zaznacza, że Rafał „wchodzi przed majestat Pański” (Tb 12, 15), a Gabriel „stoi przed Bogiem” (Łk 1, 19). To wskazuje na bardzo wysoki ich szczebel w hierarchii niebiańskiej, co jednak wcale nie oznacza, że chór Archaniołów składa się tylko z siedmiu istot niebiańskich, bo ilość ich może być niezliczona, ale ta siódemka – jak poucza Pismo Święte – „stoi” przed Bogiem, co oznacza ich gotowość spełnienia każdego zadania, jakie Bóg zechce im wyznaczyć.

Sprawa z siedmioma Aniołami to tylko wierzchołek góry lodowej, bowiem okazuje się, że utworzony przez Pseudo-Dionizego Areopagitę system hierarchii anielskiej i podziału na dziewięć chórów nie ogarnia wszystkich nazw Aniołów, jakie pojawiają się w Piśmie Świętym. Musimy w tym miejscu przyznać z pokorą, że na temat Aniołów i świata anielskiego więcej nie wiemy, aniżeli wiemy. Nadal nie wiemy np., gdzie należałoby umieścić takie istoty anielskie jak: male’ak JHWH, Anioł Pański (zawsze w liczbie pojedynczej – Rdz 16, 7.9.10.11, itd.); male’ak ’ělōhîm, Anioł Boży (Rdz 21, 17; Wj 14, 19, itd.); male’ak haberît, anioł Przymierza (Ml 3, 1); male’ak pānājw, anioł Jego obecności (Iz 63, 9); benê (hā)’ělōhîm, synowie Boży (Rdz 6, 2.4; Hi 1, 6; 2, 1, itd.); benê ‛eljôn, synowie Najwyższego (Ps 82, 6); sebā’ haššāmajim, zastępy niebieskie (Ps 103, 21; 148, 2). To tylko dla przykładu kilka nazw różnych Aniołów, przewijających w Starym Testamencie.

Podobnie zresztą ma się rzecz w Nowym Testamencie. Podam tylko dla przykładu niektóre nazwy Aniołów, jakie odnajdziemy w Apokalipsie: téssara dzōa, Cztery Istoty żyjące; téssaras aggélous, czterej aniołowie (4 razy); hepta aggélōn, siedem aniołów (9 razy – w judaizmie zwano ich „aniołami Oblicza” lub „Obecności”). Warto również zapytać, gdzie należy umieścić Aniołów, o których Jezus naucza w Ewangelii św. Mateusza, mówiąc: „Baczcie, żebyście nie gardzili żadnym z tych małych; albowiem powiadam wam: Aniołowie ich w niebie wpatrują się zawsze w oblicze Ojca mojego, który jest w niebie” (18, 10)? Dla wyjaśnienia dodam, że wyrażenie „oglądać oblicze” wywodzi się z orientalnych zwyczajów dworskich i oznacza po prostu dostęp do władcy (por. 2 Sm 14, 24). A zatem, czy chodzi tu tylko o zwykłych Aniołów Stróżów, przynależnych do chóru dziewiątego, czy o jeszcze innych Aniołów? Tego nie da się ustalić.

Wprawdzie Pseudo-Dionizy Areopagita utworzył wspaniały system klasyfikacji hierarchii niebiańskiej, który uznawały i ceniły takie autorytety jak św. Albert Wielki, św. Bonawentura i św. Tomasz z Akwinu, ale system ten nie ogarnia niestety całego świata anielskiego. Bądźmy wszakże spokojni, bowiem to, co przekazał nam Pseudo-Dionizy Areopagita, mnich syryjski, żyjący na przełomie V i VI wieku jest bezcenne i służy Kościołowi po dzień dzisiejszy.

Znane piękne opowiadanie o św. Augustynie mówi, że pewnego dnia szedł on sobie wzdłuż brzegu morskiego, rozważając o tajemnicy Trójcy Świętej. I oto zauważył chłopca, który małym czerpakiem wlewał wodę morską do malutkiej zatoczki. Św. Augustyn przystanął i zapytał go co robi. Chłopiec odrzekł: „Przelewam morze do mojej zatoczki”. „Przecież to jest niemożliwe” – rzekł Święty. Wówczas chłopiec wyrzekł te oto tajemnicze słowa: „Pierwej ja przeleję morze do mojej zatoczki, aniżeli ty zrozumiesz dogłębnie tajemnicę Trójcy Świętej”. To nas uspakaja, gdyż i my nie jesteśmy w stanie w pełni zgłębić nadprzyrodzonego świata anielskiego i poznać wszystkich jego tajemnic.

Kult Archaniołów w Kościele

Kult Archaniołów ma swoją historię. Synody w Laodycei (361) oraz w Rzymie (492, 745) zezwoliły na oddawanie czci jedynie trzem Archaniołom, o których mamy wzmianki w Piśmie Świętym. Problematyczny jest czwarty Archanioł Uriel (imię występujące w apokryficznej „Księdze Henocha”), przez kilka wieków poważany na równi z trzema pozostałymi Archaniołami.

Św. Michał Archanioł w sztuce od XII w. przedstawiany jest w zbroi, w okoliczności walki z diabłem, z mieczem lub włócznią w ręku. Można go ujrzeć także z wagą, na której ważone są dobre i złe uczynki ludzi. Od baroku powszechne jest wyobrażenie św. Michała jako pogromcy smoka.

Św. Rafał Archanioł przedstawiany jest zaś jako uzdrowiciel. Trzyma on w lewej ręce naczynie z maścią, a prawą podaje młodemu Tobiaszowi, który z kolei trzyma w ręce rybę. Rafał bywa także przedstawiany z laską podróżną, jako towarzysz podróży młodego Tobiasza.

Św. Gabriel Archanioł najczęściej przedstawiany jest w scenie Zwiastowania, jako młodzieniec z przepaską na długich włosach i z trzema liliami w dłoni. Przedstawia się go również z zapaloną latarnią i lustrem z zielonego jaspisu, na którym wypisane są słowa polecenia otrzymanego od Boga.

***

Zakończmy naszą refleksję modlitwą z Mszału Rzymskiego, przeznaczoną na święto świętych Archaniołów Michała, Gabriela i Rafała.

Boże, Ty z podziwu godną mądrością wyznaczasz obowiązki Aniołom i ludziom, spraw łaskawie, aby na ziemi strzegli naszego życia Aniołowie, którzy w niebie zawsze pełnią służbę przed Tobą. Amen.

ks. Henryk Skoczylas CSMA

Artykuł ukazał się w 6/2018 Któż jak Bóg