Nazwa miejscowości Sant’Angelo a Fasanella powstała poprzez połączenie Fasanelli, miasta zniszczonego w XIII wieku przez Fryderyka II, z osadą Sant’Angelo. Fasanella, założona przez greckich kolonistów z Kolchidy, usytuowana była niedaleko dzisiejszego miasteczka Sant’Angelo a Fasanella.
Miejscowość nadal zachowuje swój średniowieczny charakter, znajdziemy tu stare kamienice z charakterystycznymi portalami, kościoły, antyczny zamek oraz grotę poświęconą św. Michałowi Archaniołowi.
Dla historyków niezwykle interesująca jest również sylwetka starożytnego wojownika, wyrzeźbiona ok. 2500 lat temu w wapiennej skale na szczycie Costa Palomba, góry położonej w paśmie Alburni, w odległości ok. 4 km od Fasanelli. Wojownik, ubrany w chiton i uzbrojony w topór oraz tarczę, znany jest jako Antece, co w lokalnym dialekcie oznacza „antyczny”. Antece jest jednym z zabytków miasteczka, wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO, drugim natomiast jest wspomniana grota św. Michała Archanioła.
Burzliwe dzieje archanielskiego schronienia
Fasanella była w średniowieczu ważnym ośrodkiem gospodarczym i administracyjnym. Miasteczko zostało kompletnie zniszczone w 1246 r. przez cesarza Fryderyka II w ramach kary wymierzonej Pandolfowi, namiestnikowi cesarskiemu w Toskanii. Sant’Angelo a Fasanella było następnie lennem rodzin Sanseverino, Capece-Galeota, Giovine i Caracciolo.
Tak oto miasteczko opisuje Słownik geograficzny Królestwa Neapolu autorstwa Lorenza Giustianiego z 1804 roku: Sant’Angelo a Fasanella, ziemia w Królestwie z opactwem pod patronatem królewskim. Miejscowość zbudowana na górzystym terenie, gdzie można oddychać dobrym powietrzem znajduje się około 32 mil od Salerno, około 20 od portu w Agropoli i 16 od królewskiego traktu. Tereny te zaludniły się po zniszczeniu Fasanelli i od tamtego czasu noszą nazwę Santangelo a Fasanella lub Santangelo Fasanella, jak możemy przeczytać w dokumentach z roku 1648 oraz 1669.
Fasanella została zniszczona przez cesarza Fryderyka II w odwecie za bunt zarządców tego hrabstwa Pandolfa, Roberta i Riccardo. Wspomniany cesarz zmarł w 1250 roku, a tereny Fasanelli zostały zwrócone Pandolfowi. Około 1300 roku natomiast wraz z Castris Pistilionis oraz Serrarum, Castris Fasanelle znalazła się w posiadaniu Ilarii di Lauria. W pamięci naszej nadal pozostaje spór o własność tych ziem z Tommaso, hrabią Marsico, pierworodnym synem Errico Sanseverino. Następnie dowiadujemy się, że 10 listopada 1426 roku Tommaso Sanseverino odkupił od Predicasso Barile z Neapolu baronostwo Fasanelli, w skład którego wchodziły Fasanella, Santangelo, Bellosguardo, Ottani oraz Civita. W 1598 roku znajdujemy informacje o kolejnej sprzedaży tych ziem; księżna Nardò sprzedała Lukrecji della Mara Santangelo a Fasanella oraz Ottati wraz z osadą Ottanello za 22 tysiące dukatów. Sama Fasanella nie zostaje bezpośrednio wspomniana, być może ze względu na fakt, że była już wtedy zupełnie zniszczona. W 1606 roku ziemie Santangelo a Fasanella, a także Ottati wraz z osadą Ottatello oraz Civita i Campora za 29 tysięcy dukatów zostały sprzedane baronowi Francesco Giovane. W 1621 zawarto porozumienie z tym samym baronem Francesco Giovane dotyczące Ottati, Ottatello oraz Santangelo di Fasanella.
Dziś ziemia ta znajduje się w posiadaniu rodziny Capece-Galeota. Santangelo usytuowane jest w odległości dwóch mil od dawnej Fasanelli, a teren, na którym zostało zbudowane. jest bardzo gliniasty i kamienisty. Znajduje się tam źródło rzeki również zwanej Fasanella, która napędza liczne koła młyńskie położone wzdłuż jej biegu, a następnie uchodzi do rzeki Sele. Wina produkowane na tym terenie są przeciętne. Najważniejszym towarem jest doskonałej jakości oliwa, która osiąga wysokie ceny. Santangelo leży u stóp słynnych gór Alburno, gdzie znajdują się doskonałe pastwiska, a w okolicach Areste i Schietello wypasane są klacze rasy królewskiej. Wszystkie inne produkty ledwo wystarczają na pokrycie potrzeb miejscowej ludności, która dziś sięga około 2500 mieszkańców. W roku 1532 były tu 393 domostwa, w 1545 479, w 1561 509, w 1595 516, w 1648 400, a w 1669 94. Widoczny spadek liczby mieszkańców związany był z epidemią dżumy z 1656 roku.
Raffaele Mastriani w swoim Słowniku Geograficzno-Historyczno-Społecznym Królestwa Obojga Sycylii napisanym w 1838 roku wspomina, że Sant’Angelo a Fasanella jest ojczyzną Giovanniego Arnony, słynnego prawnika, wykładowcy na Uniwersytecie w Salerno, pisarza Antoniego Stabile oraz kolejnego znanego prawnika Michela Leggio, wykładowcy królewskiego oraz autora pism.
Pamiętaj o śmierci. I o św. Michale
Miejscem o istotnym znaczeniu religijnym jest w Sant’Angelo a Fasanella grota św. Michała Archanioła, która od XI wieku była siedzibą zakonu benedyktynów. We wspomnianym już dziele Raffaela Mastrianiego możemy przeczytać o niej: Kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła należący do opactwa to przestronna grota uformowana przez naturę w żywym kamieniu, z sufitem w kształcie kopuły. Światło wpada do groty poprzez szczelinę umieszczoną nad drzwiami. Kościół niegdyś należał do opactwa benedyktynów i został wyposażony przez słynnego Lampo Fasanellę i jego żonę. W 1492 został wydany akt nadania ziem, a następnie papież Sykstus V zezwolił opatowi na sprowadzenie augustianów bosych, którzy opuścili to miejsce w XVII wieku. Początkowo klasztor miał podlegać bezpośrednio papieżowi, ale wyrokiem Kurii z 1707 został ponownie włączony do Królewskiego Patronatu pomimo protestów biskupa Capaccio.
Grota znajduje się u podnóża ściany skalnej, w bezpośrednim sąsiedztwie miejscowości Sant’Angelo a Fasanella. Na placu przed wejściem do niej znajdziemy krzyż z kutego żelaza, umieszczony wewnątrz kamiennego bloku; na krzyżu wyryty jest herb rodziny Caracciolo.
Wejście do groty stanowią drewniane drzwi ozdobione zabytkowym XV-wiecznym portalem z kapitelami oraz płaskorzeźbą rozetową. Po bokach drzwi wejściowych usytuowane są rzeźby lwa i lwicy utrzymane w stylu neoromańskim, które strzegą wejścia do kościoła. Lew, znajdujący się po lewej stronie, trzyma pomiędzy łapami jagnię, lwica zaś, umieszczona po prawej stronie, spoczywa na kobiecej postaci. Lwy przy wejściu do jaskini symbolizować mają strażników, a ich spojrzenie wzbudzać miało u wiernych lęk i przypominać im o możliwych karach dla tych, którzy odważą się zbezcześcić to miejsce.
Sama grota składa się z dwóch pomieszczeń, z których większe ma ok. 75 metrów długości. Podłogę zdobi terakota neapolitańska z XVII wieku z małymi płytkami z majoliki.
Wewnątrz groty możemy podziwiać grób opata Francesco Caracciolo, charakterystyczną studnię o kwadratowej podstawie z małymi płytkami z neapolitańskiej ceramiki datowanymi na rok 1614 oraz antyczną kapliczkę wotywną.
Na prawo od wejścia, około 5 metrów nad podłogą, znajduje się baldachim w stylu gotyckim, rozparty na ostrołukach, ozdobiony freskiem przedstawiającym scenę zwiastowania Maryi przez Archanioła Gabriela. Nad baldachimem możemy zobaczyć zaś fragment ogona węża lub smoka, stanowiący pozostałość po starej rzeźbie.
Ważnym elementem jest również umieszczony z boku baldachimu fresk przedstawiający Chrystusa, który prawą ręką udziela błogosławieństwa, w lewej zaś trzyma częściowo rozwinięty zwój. Nad Chrystusem przedstawiony został zaś baranek z aureolą, który trzyma pod sobą krzyż z flagą. Baranek ów symbolizować ma Jezusa, który swoim zmartwychwstaniem pokonał śmierć.
Na szczególną uwagę w grocie zasługuje także XVII-wieczny obraz przedstawiający Niepokalane Poczęcie, umieszczony w kaplicy poświęconej Matce Boskiej. Za kaplicą Maryi znajdują się zaś drewniane trumny, a w nich zmumifikowane ciała. Nieopodal umieszczono też ołtarz, którego front ozdobiony został freskiem Chrystusa złożonego do grobu.
Wewnątrz świątyni, oprócz fresków z XVI wieku, możemy podziwiać również rzeźby pochodzące z końca XIII wieku. Pierwsza z nich przedstawia Matkę Bożą, która w lewej ręce trzyma Dzieciątko Jezus, w prawej natomiast, uszkodzonej, owoc granatu symbolizujący płodność. Druga figura, bardzo podobna do pierwszej, ukazuje natomiast siedzącą Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus na rękach, umieszczoną w półkolistym edykule.
W głębi skalnego kościoła znajduje się okazały ołtarz z XVII wieku, w którym przechowywana jest, również pochodząca z XVII stulecia, figura św. Michała Archanioła wykonana z marmuru kararyjskiego. Opat Fabio Caracciolo nakazał budowę tego ołtarza na cześć Archanioła Wojownika. Na polecenie duchownego stworzono również studnię oraz drewnianą ambonę, w której podstawy wrysowana została ludzka czaszka. Miała być ona prostym, acz skutecznym sposobem na przypomnienie wszystkim, nawet niepiśmiennym wiernym, przesłania Memento mori.
Przed powstaniem kościoła grota była wykorzystywana przez pasterzy jako schronienie w przypadku burzy lub jako miejsce odpoczynku.
Kolejna grota nieludzką ręką poświęcona
Legenda głosi, że odkrywcą groty był Manfred, książę Fasanelli. Pewnego dnia, polując z sokołem, wypuścił on ptaka w pobliżu jaskini, a ten zniknął w szczelinie pomiędzy skałami. Zaintrygowany Manfred postanowił podążyć za sokołem. Kiedy zbliżył się do wlotu szczeliny usłyszał słodką, melodyjną pieśń dobiegającą z jej wnętrza. Książę, zaniepokojony tym wydarzeniem, postanowił wrócić do miasteczka i zaalarmować władze kościelne. Następnego dnia Manfred wraz z lokalnymi duchownymi przybył do miejsca dziwnego zdarzenia, gdzie natychmiast przystąpiono do poszerzania szczeliny, do której wleciał sokół. W ten sposób zebranym udało się stworzyć otwór, przez który weszli do środka. Ich oczom ukazało się wspaniałe dzieło stworzone rękami Boga. Wewnątrz groty odnaleźli oni ołtarz dedykowany Księciu Wojsk Niebieskich, św. Michałowi Archaniołowi. Od tego dnia, święte miejsce stało się celem licznych pielgrzymek, zarówno okolicznych mieszkańców, jak i wiernych z całego świata. Znającym historię objawień św. Michała Archanioła na górze Gargano historia powyższa z pewnością wyda się zresztą znajoma.
Charakterystycznym elementem otoczenia kościoła jest, znajdująca się na lewo od wejścia do jaskini, dzwonnica z wyrytą na niej inskrypcją: Laudo Deum, plebem voco, congreco clerum defunctos ploro, pestem fugo, festam decoro… Na jej południowej ścianie umieszczono napis: Mieszkańcom Sant’Angelo a Fasanella oraz obywatelom, którzy wyemigrowali do Ameryki Północnej…, na południowej zaś: Wzniesiona po raz pierwszy w 1773 i odbudowana w 1903.
Michele Cicatelli
Tłumaczenie:
Ola Bartosiak
Artykuł ukazał się w dwumiesięczniku „Któż jak Bóg” 6/2021
