Nie tylko w dziełach św. Tomasza z Akwinu, ale w całej chrześcijańskiej filozofii średniowiecznej aniołowie byli niezbędni i konieczni; świat bez nich nie mógłby istnieć. Niestety, u progu nowożytności, dobre duchy zostały zdegradowane: przestały być konieczne, stając się bytami możliwymi, probabilistycznymi.
W refleksji chrześcijańskiej wieków średnich imponuje niezwykła pokora filozofów-teologów, a dokładniej ich przekonanie o ograniczoności ludzkiej wiedzy i świadomość, że od poznania ludzkiego, skażonego ograniczonością zmysłów, nieprzekraczalną wyższość posiada prawda dana nam przez objawienia Boże. Dlatego Tomasz z Akwinu miał świadomość, że budując swój system – najdoskonalszy w dziejach myśli chrześcijańskiej – nie podaje w nim prawdy ostatecznej i pełnej, że jest to jedynie ludzki opis rzeczywistości człowieka przekraczającej.
Systematyczny wykład
Autor omawianej książki jest pracownikiem naukowym Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego, a główny obszar jego zainteresowań to szeroko pojęta duchowość chrześcijańska. Aleksander Bańka jest także liderem Centrum Duchowości Ruchu Światło-Życie w Archidiecezji Katowickiej. W latach 2005-2009 opublikował on cykl artykułów o aniołach w „Oazie”, periodyku Ruchu. Artykuły te, po gruntownym przerobieniu, ukazały się w omawianej tu książce.
Ambicją Aleksandra Bańki było przedstawienie w sposób maksymalnie przystępny zrębów chrześcijańskiej nauki o aniołach w jej najbardziej klasycznej postaci, zgodnej z filozoficzno-teologiczną wykładnią św. Tomasza. Doskonale zorientowany w pismach Akwinaty autor książki przedkłada nam systematyczny wykład, tłumacząc zawiłości i trudności terminologiczne scholastycznej doktryny średniowiecznej w sposób precyzyjny i najmożliwiej przejrzysty i wielokrotnie odwołując się przy tym – celem lepszego zobrazowania – do innych tekstów dotyczących aniołów oraz do kontekstów duchowości współczesnej. Z pewnością czytelnikom nieobeznanym z językiem średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej łatwiej będzie dzięki temu te terminy przyswoić.
Najważniejsze pojęcia
W pierwszej części książki poznajemy następujące kluczowe pojęcia stosowane przez św. Tomasza do opisania natury świata anielskiego: (1) Ens spirituale (byty duchowe o duchowości doskonałej, same formy bez materialnego tworzywa, do istnienia nie potrzebują podłoża materialnego; (2) Substantia separata (obdarzone intelektem substancje oddzielone, istniejące bez ciała. Nie są czystym aktem, nie posiadają całkowitej niezłożoności natury, bo tak doskonały jest tylko Bóg); (3) Actus primus (aniołowie posiadają domieszkę możności, tzn. możliwość rozwijania się i doskonalenia); (4) Multitudo indefinita (dosł. „wielość nieokreślona”, ilość aniołów jest tak wielka, że rozum ludzki nie jest w stanie wyobrazić sobie takiej liczby, nie sposób oddać jej w ciągu arytmetycznym. Przyczyną jest to, że anioł od anioła różni się gatunkowo, a nie indywidualnie); (5) Necessitas conditionata (jako byty niematerialne aniołowie są nieśmiertelni, ich natura jest stała i niezniszczalna, są absolutnie i wiecznie szczęśliwi); (6) Angelofanum (zdolność duchów do przybierania pozornych ciał, celem objawienia się ludziom i przekazania im ważnych przekazów od Boga; anielskie ciała pozorne pozbawione są biologicznych funkcji życiowych).
W zasadniczej partii książki autor przystępnie omawia szczegółowe zagadnienia związane z funkcjonowaniem świata anielskiego, zgodnie ze średniowieczną metafizyką i jej arystotelowskimi fundamentami: ruch i mowa duchów, wiedza i sposób poznawania, hierarchia społeczności anielskiej (Akwinata jest tu zgodny z Pseudo-Dionizym Areopagitą), stworzenie aniołów, opieka anielska, w końcu okoliczności upadku części aniołów. Nie sposób naturalnie omówić w krótkiej recenzji wszystkich poruszanych przez św. Tomasza zagadnień, odsyłam więc do szczegółowej jego lektury.
***
Książka Aleksandra Bańki nie ma charakteru stricte naukowego, aczkolwiek zawiera przypisy i podstawową bibliografię. Nie jest to jednak także książka popularna lub dewocjonalna… W moim odczuciu odsyła nas ona do gatunku eseju popularnonaukowego – gatunku trudnego, bo wymagającego od świetnie obeznanego z tematem pisarza sztuki przedłożenia czytelnikom wszystkich zawiłości i niuansów w sposób jak najbardziej przystępny i atrakcyjny zarazem. Z tej próby Aleksander Bańka wybrnął moim zdaniem mistrzowsko. Publikacja przeznaczona jest dla osób poszukujących intelektualnej przygody oraz pogłębienia duchowości. Dzieło prowokuje do myślenia i wewnętrznej refleksji, tchnie głęboką prawdą i mocą duchową.
Herbert Oleschko
Aleksander R. Bańka, „De angelis. Chrześcijańska nauka o aniołach w świetle doktryny Tomasza z Akwinu”, Wydawnictwo Emmanuel, Katowice 2014, s. 192
