We pierwszych wiekach Kościoła Archanioł Michał przedstawiany był jako Książę Aniołów; Archanioł, któremu Bóg powierza zadania wymagające szczególnej siły. Wierzono także, św. Michał stoi u wezgłowia umierających, kiedy toczy się ostatni bój o ich zbawienie, a następnie towarzyszy duszom zmarłych na sąd Boży. Ze szczególna mocą ten Patron Kościoła walczy o duszę w chwili śmierci człowieka, potem przyprowadza ją do nieba i jako godną wiekuistej światłości przedstawia Najwyższemu.
Powstała w XVIII wieku jedna z najstarszych pieśni o świętym Michale w języku polskim zawiera następujące słowa:
- Książę niebieski, święty Michale, *
ty sprawy ludzkie kładziesz na szalę! *
W dzień sądu Boga na trybunale, *
bądź mi patronem, święty Michale!
- Za protektora bądź i patrona, *
niech mnie wspomoże twoja obrona; *
uśmierz czartowską zuchwałość srogą, *
bądź przewodnikiem, bądź mi i drogą.
Autorem innej, a właściwie Godzinek ku czci św. Michała Archanioła jest michalita ks. Bartłomiej Sławiński. Jako dziewiętnastolatek przybył on we wrześniu 1901 r. do Miejsca Piastowego z pragnieniem dążenia do kapłaństwa. Od pierwszych dni pobytu w Miejscu Piastowym młody Bartek był oczarowany osobą ks. Bronisława Markiewicza. Imponowała mu jego pobożność, wynikająca z głębokiej wiary i czci dla Boga, również jego gorące nabożeństwo do Matki Bożej i św. Michała Archanioła, które przyswoił sobie na całe życie. Sam również utrzymywał żywą łączność duchową z Aniołami i doznawał od nich w ciągu całego życia szczególnej opieki i pomocy.
Po 30 latach będąc już księdzem michalitą napisze w Krakowie Godzinki ku czci św. Michała Archanioła, nabożeństwo, które swoim ogólnym schematem nawiązuje do „Liturgii godzin”. Tekst Godzinek jest napisany językiem prostym, ale nacechowanym wielką czcią dla Księcia chórów niebieskich. Antyfony zaczerpnął ks. Sławiński z dawnego brewiarza, hymny z pism św. Alfonsa Liguoriego, a modlitwy z książek aprobowanych przez władze kościelne. Melodię do tych Godzinek opracował później ks. Walerian Moroz. Ks. dr Jan Korzonkiewicz, cenzor z ramienia Kurii Metropolitarnej w Krakowie uznał, że: Teksty tych Godzinek, oparte na zdrowej nauce dogmatycznej i na dobrej katolickiej tradycji praktyk pobożności, nadają się wyśmienicie do tego, aby odnowiły nabożeństwo do św. Michała, którego opieki winniśmy wzywać szczególnie w obecnych czasach, doniosłych dla Królestwa Bożego na ziemi.
W hymnie na Nieszpory znajdują się następujące słowa:
Święty Michał wyznacza z Aniołów jednego
Na stróża dla człowieka na świat zrodzonego,
I sam w wielkiej dobroci strzeże go i wspiera
Za życia, a szczególnie gdy człowiek umiera.
Nie opuści go wtenczas, lecz na pomoc śpieszy,
Ze swymi Aniołami obecnością cieszy.
I odpędza szatana, wzbudza ufność w Boga,
Jakże obecność jego jest dla duszy błoga.
Potem w czyśćcu pociesza, cierpienia osładza,
Do nieba po pokucie odbytej wprowadza.
O, jak szczęśliwy człowiek, co za życia swego
Czci i pomocy wzywa Michała Świętego.
Zapewnioną ma pomoc we wszelkiej potrzebie;
Po śmierci zapewniony tron u Boga w niebie.
W Antyfonie zaś śpiewamy: „Przybył Michał Archanioł z mnóstwem Aniołów, któremu Pan powierzył dusze Świętych, by je zawiódł do raju radości”.
Słowa Godzinek są wyrazem wiary Kościoła od najdawniejszych wieków, że św. Michał Archanioł, wódz zastępów niebieskich stoi u wezgłowia umierających i pełniąc funkcję psychopomposa, odprowadza ich dusze do wieczności.
We wczesnochrześcijańskim piśmiennictwie (Tertulian, Orygenes, Hermas, Didymus) Archanioł Michał uchodził za Księcia Aniołów – Archanioła, któremu Bóg powierza zadania wymagające szczególnej siły. W pierwotnym chrześcijaństwie wierzono także, że stoi on u wezgłowia umierających, kiedy toczy się ostatni bój o ich zbawienie, a następnie towarzyszy duszom zmarłych na sąd Boży.
Ze szczególna mocą walczy o duszę w chwili śmierci człowieka, potem przyprowadza ją do nieba i jako godną wiekuistej światłości przedstawia Najwyższemu. Czuwa nawet nad grobami ciał ludzkich na ziemi polecając aniołom strzeżenie ich. W przekonaniu Orygenesa Archanioł Michał zanosi do Pana Boga modlitwy wiernych i jako „praepositus paradisi” ma ważyć dusze na Sądzie Ostatecznym. Z tymi właśnie funkcjami złączył się później jego patronat nad kaplicami cmentarnymi, a w w. XII także wyobrażenie z wagami do odmierzania dobrych uczynków.
Patronat nad dobrą śmiercią wynikał z funkcji jaką Archanioł Michał odgrywał w apokryfach i literaturze wizyjnej (opisującej podróże dusz w zaświaty), w tekstach tych pełnił rolę przewodnika dusz – Psychopomposa. W apokryfach opisujących Zejście Chrystusa do otchłani Archanioł Michał przejmuje od Jezusa wyprowadzonych i uwolnionych z piekła Adama i patriarchów by bezpiecznie towarzyszyć im aż do bram Edenu. W literaturze apokryficznej spełniał jeszcze jedno zaszczytne zadanie – właśnie jemu Jezus przekazuje duszę Matki Boskiej którą ma przenieść do nieba, niekiedy ma za zadanie umieścić ciało zmarłej Maryi w raju pod drzewem życia. Archanioł Michał jest też aniołem stróżem dusz, którym było dane udać się w wędrówkę w zaświaty (do piekła, czyśćca i nieba)[1].
Św. Grzegorz z Tours uważa Archanioła Michała za przewodnika dusz, natomiast w homiliach Hrabanusa Maurusa OSB i św. Bernarda z Clairvaux święty Michał określany jest jako chorąży Chrystusa w zastępach anielskich, patron Kościoła, patron chrześcijańskiej armii, a także patron poszczególnych narodów.
W przedsoborowej modlitwie (tzw. brewiarzu) Kościół prosił: „Książę przesławny, Michale Archaniele, pomnij na nas; tutaj, wszędzie i zawsze błagaj za nami Syna Bożego, alleluja, alleluja”. „Ten jest Michał Archanioł, wódz hufców anielskich; cześć mu oddawana zjednywa błogosławieństwo narodom, a wstawiennictwo jego wiedzie do królestwa niebieskiego” [2].
„Jezu najmiłosierniejszy, któryś sam powiedział, że miłosierdzia chcesz, otóż wprowadzam do mieszkania Twego najlitościwszego Serca dusze czyśćcowe – dusze, które Ci są bardzo miłe, a które jednak wypłacać się muszą Twej sprawiedliwości – niech strumienie krwi i wody, które wyszły z Serca Twego, ugaszą płomienie ognia czyśćcowego, aby się i tam sławiła moc miłosierdzia Twego.
Ojcze Przedwieczny, spójrz okiem miłosierdzia na dusze w czyśćcu cierpiące, a które są zamknięte w najlitościwszym Sercu Jezusa. Błagam Cię przez bolesną mękę Jezusa, Syna Twego, i przez całą gorycz, jaką była zalana Jego przenajświętsza dusza, okaż miłosierdzie swoje duszom, które są pod sprawiedliwym wejrzeniem Twoim; nie patrz na nie inaczej, jak tylko przez rany Jezusa, Syna Twego najmilszego, bo my wierzymy, że dobroci Twojej i litości liczby nie masz” (Dzienniczek, 1227).
Pan z wami. I z duchem Twoim.
Niech Was błogosławi Bóg Wszechmogący, Ojciec i Syn † i Duch Święty. Amen
Ks. Krzysztof Pelc CSMA
[1] https://frombork.art.pl/pl/patroni-dobrej-smierci/, [dostęp 10.10.2021]
[2] Antyfona do Magnificat (Nieszpory) – w: Ks. J. Janicki, Święty Michał Archanioł – Patron miasta i gminy Słomniki. Historyczne i teologiczne znaczenie herbu, http://www.parafiaslomniki.pl/attachments/article/29/sw_michal_archaniol.pdf, [dostęp 10.06.2021].
