Kult św. Michała Archanioła datujący się w Polsce od pierwszego etapu chrystianizacji, został poświadczony w wezwaniach (patrocinia) najstarszych kościołów w ważnych ośrodkach kościelnych, takich jak Gniezno, Płock, Kraków, Poznań i Wrocław, w miastach i grodach (Gdańsk, Lublin), a także w najstarszych księgach liturgicznych i pieśniach (Kodeks Matyldy i sekwencja Ad celebres rex cęlice).
Osobną, ale ważną kartę w historii kultu Wodza Zastępów Anielskich zapisało polskie rycerstwo, które wiele razy doświadczało nadzwyczajnej, cudownej pomocy swego Patrona w walkach z wrogami Ojczyzny i Kościoła, czego świadectwo znajdujemy w Rocznikach krakowskiego kanonika Jana Długosza.
Ad celebres rex cęlice (fragmenty)
Na uroczystą o Królu niebieski, chwalbę,
wszystka rozśpiewana rzesza niech składa zgodne pienia
i niech nasze zgromadzenie wznosi Tobie pieśni,
gdy już znowu nadchodzą Michała święta przesławne,
który całą budowlę świata rozradowaną przystraja.
Po dziewięciokroć rozstawiają się szyki duchów przez Ciebie uczynione.
Wszak, gdy zechcesz, czynisz je ognistymi przez anielskie posłania.
Te są pośród pierwotnych, albowiem Twoimi stworzeniami
też jesteśmy my, twór ostatni, lecz Twój obraz.
Teologiczne znaki określają nam te trzykroć trójpodzielne
poprzez osobne służby: pospólstwo anielskie
i wojsko archanielskie, książęcy orszak,
Moc niebiańska i Zwierzchność z wysoka grzmiąca,
Panowania nadprzyrodzone i boskie Trony,
Cheruby podniebne i Serafiny z grzywą ognistą.
Wy, o Michale, niebieski starosto,
i Gabrielu, prawy zwiastunie Słowa,
i Rafale, życia służebniku,
przenoście nas między raju mieszkańców[1].
Początki kultu
Kult św. Michała Archanioła zrodził się we wczesnym chrześcijaństwie na Wschodzie. Jednym z jego centrów stał się w V w. Konstantynopol. Św. Michałowi przypisywano wówczas różne zasługi, m.in. uważano go za obrońcę religii, uzdrowiciela i opiekuna chorych. Z Bizancjum kult dotarł do Italii, gdzie m.in. okolicach Rzymu, przy Via Salaria, jeszcze przed połową V wieku istniała już Bazylika św. Michała Archanioła, na przełomie zaś V i VI wieku narodziło się najbardziej znane sanktuarium na Gargano. Z Italii kult zawędrował do Europy Zachodniej, obejmując stopniowo Normandię, Niderlandy, a następnie zachodnie Niemcy[2], które wybrały św. Michała na swojego patrona.
Do Polski kult Księcia wojsk anielskich dotarł już w początkach państwa i chrześcijaństwa. Jego pojawienie się w państwie polskim mogło być wynikiem otwartości elit politycznych młodego kraju na prądy i mody, w tym i w zakresie religii (J. Kłoczowski). Popularność Michała Archanioła można powiązać z pierwszymi etapami chrystianizacji kraju po 966 roku, głównie z falą eremicką, która właśnie około 1000 roku odegrała poważną rolę nie tylko w Polsce, ale w całej Europie środkowo-wschodniej. W kulturze monastycznej, benedyktyńskiej, kult aniołów zajmował szczególne miejsce. Dał temu dobitny wyraz, święty Bruno-Bonifacy eremita-męczennik, blisko z Polską związany w ostatnich latach życia, gdy w zakończeniu napisanego przez siebie Żywota świętego Wojciecha (ok. 1004 r.) wzywał w inwokacji świętego Michała Anioła tuż po Chrystusie i Matce Bożej, przed świętym Piotrem.
Początki kultu św. Michała w etnograficznej Polsce, łączyć się będą z jednej strony z najstarszym imiennictwem chrześcijańskim występującym wśród Polaków, z drugiej zaś – z kościołami noszącymi wezwania św. Michała Archanioła w najstarszych ośrodkach życia kościelno-państwowego. Imię Michał było nadawane na chrzcie nawet około roku 1000 i dość szybko stało się jednym z bardziej popularnych imion[3].
Patrocinia czyli wezwania kościołów
Jednym z najważniejszych przejawów kultów religijnych w chrześcijaństwie stały się wezwania obiektów sakralnych i przemiany ikonograficzne wizerunku świętego. Patrocinia nadawali biskupi kościołom przy erekcji lub konsekracji. Oznaczały one szczególną duchową opiekę świętych nad kościołami oraz społecznością parafialną. Z wezwaniami ściśle powiązane było całe religijne życie danej parafii, praktyki pobożne związane z kościołem parafialnym, filialnym, kaplicą publiczną lub kościołem klasztornym. Z patrocinium wiązało się wiele, niekiedy bardzo starych lokalnych zwyczajów, obrzędów, uroczystości i odpustów[4]. Śladami wczesnego kultu świętego Michała w Polsce są wezwania najstarszych kościołów w najstarszych i zarazem najważniejszych ośrodkach kościelnych kraju, a więc w Gnieźnie, Poznaniu, Wrocławiu, Płocku i Krakowie. Istnieją również ślady, że i w innych ważnych ośrodkach miejskich i grodach kościoły św. Michała należały do najstarszych. Tak np. w Gdańsku najprawdopodobniej najstarszym kościołem miasta, sięgającym swymi początkami, być może jeszcze przełomu X i XI wieku, był nie istniejący już dziś, związany z grodem, kościół św. Michała czyli Wszystkich Aniołów.
W Krakowie, od połowy XI stulecia stołecznym mieście Polski, spotykamy aż dwa jedenastowieczne kościoły pw. św. Michała. Jeden z nich znalazł się wśród szeregu świątyń i budowli wzniesionych na wzgórzu wawelskim nad Wisłą przy rezydencji królewskiej i katedrze. Przy tym wawelskim św. Michale spotykamy w początkach XIII w. grupę kanoniczną. Drugi kościół wzniesiony został w Krakowie na wzgórzu zwanym Skałką w pobliżu Wawelu i jak podaje Długosz w swych Rocznikach nosił wezwanie kościoła św. Michała i wszystkich Aniołów. Popularność kultu św. Michała w Polsce średniowiecznej znajduje potwierdzenie i w innych źródłach. We wszystkich kalendarzach, będących w użyciu w średniowiecznych diecezjach polskich, 29 września, dzień św. Michała, wyróżniony jest jako dzień świąteczny. W kilku diecezjach jeszcze u schyłku średniowiecza notowano także w kalendarzach pod datą 8 względnie 9 maja święto apparitionis sancti Michaelis Archangeli (objawienia św. Michała Archanioła) Istnieje w nauce przypuszczenie, że święto to zanikło w Polsce na skutek wyznaczenia właśnie na dzień 8 maja święta biskupa Stanisława, kanonizowanego w 1253 r[5].
Święty Michale Archaniele, pogromco szatana, ducha pychy, pomóż mi zwalczyć mój egoizm, który nie chce poddać się Bogu i Jego świętej woli.
Wstawiaj się za mną do Pana, abym zachwycony Bogiem wołał do Niego w każdej chwili mego życia: Któż jak Bóg! Amen.
Kapłan: Pan z wami.
Niech was błogosławi Bóg wszechmogący, Ojciec i Syn, † i Duch Święty. W. Amen
ks. Krzysztof Pelc CSMA
[1] Sekwencja Ad celebres rex cęlice jest najstarszym znanym zapisem tekstowo-nutowym, jaki znalazł się na terenie Polski, a tym samym prawdopodobnie najstarszą poświadczoną pieśnią liturgiczną wykonywaną w Polsce, poświęcona postaci św. Michała Archanioła. Po śmierci Chrobrego w 1025 r. na tronie polskim zasiadł jego drugi syn Mieszko II (1025-1033). Z okazji jego ślubu z Rykezą, siostrzenicą cesarza Ottona III, księżna lotaryńska Matylda podarowała mu (prawdopodobnie) około 1027 r. tzw. Kodeks Matyldy. Na treść księgi składa się traktat liturgiczny Liber officiorum, poprzedzony sekwencją Ad celebres rex cęlice oraz listem i miniaturą dedykacyjną. Księga ta zawiera teksty w ówczesnym języku Kościoła, a więc pisane po łacinie. Z. Ziółkowski, Michał Archanioł w Piśmie świętym i życiu Kościoła, s. Edycja Świętego Pawła, 2011, s. 110-113.
[2] R. Pelczar, Kult św. Michała Archanioła w łacińskiej diecezji przemyskiej w XIV-XVIII wieku, Nasza Przeszłość, t. 106; 2006, s. 237-260.
[3] Por. J. Kłoczowski, dz. cyt., s. 20.
[4] Por. R. Pelczar, dz. cyt., s. 238.
[5] J. Kłoczowski, dz. cyt., s. 25.
